Խորխե Լուիս Բորխես-Օսվալդո Ֆերարի («Չհրատարակված զրույցներ» գրքից)

Ֆերարի.- Ես կարծում եմ, Բորխես, որ գլխավոր խնդիրը, որն ամենից շատ է ձեզ հուզում` ժամանակն է, իսկ, օրինակ, Պասկալին` տարածությունը:

Բորխես.- Այո, անսահման տարածության մասին մտածելիս նա գլխապտույտ էր զգում: Հետաքրքիրն ահա թե ինչն է, եթե դուք վերընթերցեք Լուկրեցիոսի «De rerum natura»-ն («Իրերի բնության մասին»), դուք կտեսնեք, որ նա հմայված էր անսահման տարածության գաղափարով:

Ֆերարի.- Անսահման տիեզերքի:

Բորխես.- Այո, անսահման տիեզերքի, նա գլխապտույտի պես մի բան էր զգում, սակայն` հաճելի գլխապտույտ: Շպենգլերը` ես մեկ անգամ արդեն խոսել եմ այդ մասին` կարծում էր, որ հույները, իսկ այնուհետև հռոմեացիները` նրանց աշակերտները, աշխարհը պատկերացնում էին տարածության մեջ տեղաբաշխած մի շարք գնդերի տեսքով, այստեղից էլ` ժամանակի և տարածության անվերջությամբ հմայված ֆաուստյան մշակույթը: Բայց Լուկրեցիոսը ֆաուստյան մշակույթից շատ առաջ արդեն հմայված էր այդ մտքով, իսկ ավելի ուշ այդ միտքը սարսափեցրեց Պասկալին:

Ֆերարի.- Պարզ է:

Բորխես.- Եվ ահա թե ինչն է հետաքրքիր: Շպենգլերն ասում է, որ այնպիսի գիրքը, ինչպիսին է «De rerum natura»-ն, պիտի որ նախորդեր Պասկալի «Մտքեր»-ին, եթե նկատի առնենք ոչ միայն ժամանակագրությունը, այլև մենթալիտետը, այժմ միտքը անսահման ժամանակի և տարածության մասին մեզ արդեն չի սարսափեցնում: Համենայնդեպս, մեր երևակայությունը դրա հետ հաշտվում է:

Ֆերարի.- Կոպեռնիկոսի և Գալիլեյի գաղափարներն էլ պետք է նախորդեին Պասկալին:

Բորխես.- Այո, կարծում եմ, որ Կիկերոնը ևս հմայված էր նույնպիսի գնդաձև աշխարհներով լեցուն, ինչպիսին և մերն է, տարածության գաղափարով, և դրանցից որոշները կրկնակներ էին. նա հավատում էր, որ այն պահերին, երբ ինքը գրում է, մեկ այլ Կիկերոն, մեկ այլ մոլորակում, գրում է միևնույնը, նա կանխել է «հավերժական վերադարձ»-ի մասին Նիցշեի գաղափարը, որը շատ ավելի ուշ է արտահայտվել, և նա խոսում էր ոչ միայն ժամանակի, այլև տարածության մասին, բոլոր հնարավոր կամ այժմ գոյող աշխարհներով անսահման տարածության մասին: Այդ միտքը կա «Աստվածների բնության մասին» («De natura deorum») տրակտատում, այնտեղ, ինչ-որ էջում: Ավելի շուտ նա ինչ-որ նախորդ ուներ` հույն, չեմ կարծում, որ դա Կիկերոնն էր հորինել, նա դա կարդացել էր ինչ-որ հույնի գրքում:

Ֆերարի.- Ամեն ինչ հույներից է:

Բորխես.- Կարծում եմ, այո: Իսկ Կիկերոնը հույների ուշադիր ընթերցող էր...

Ֆերարի.- Անկասկած... բայց Պասկալի ահը հարուցվել էր ոչ միայն տիեզերքի անսահմանությունից, այլև` մարդկանց չնչինությունից: Այլ կերպ ասած` նա տեսնում էր, որ այս անսահմանության մեջ մենք գործնականորեն գոյություն էլ չունենք:

Բորխես.- Այո, նա համանման մտքից գլխապտույտ էր զգում, իսկ Լուկրեցիոսը համոզված էր դրա ճշմարտացիության մեջ:

Ֆերարի.- Ձեր էսսեում դուք մեջբերում եք Պասկալի խոսքերը` «Ինձ անծանոթ եւ իմ մասին անտեղյակ տարածության անպարագրելի անսահմանության մասին»:

Բորխես.- Կարծում եմ, որ այդ տողերը հայտնվել են Պոլ Վալերիի տեսադաշտում, չէ՞ որ Վալերին գրում է, որ Պասկալին նախորդող շատ մտածողների, նաև նրա ժամանակակիցներին, և ավելի ուշ ծնվածներին աստղային գմբեթը համանման գաղափարներ չէր ներշնչում. նրանք տիեզերքի մեջ կարգ էին տեսնում, որոշակի կարգով դասավորված անհամար աստղերն հայելիս ոչ թե սարսափ, այլ բերկրանք էին զգում, նրանք ենթարկվում են վերին օրենքներին, և դա է Աստծո գոյության ապացույցներից մեկը:

Ֆերարի.- Տարածությունը տիեզերքն է, կարգը:

Բորխես.- Այո, տարածությունը տիեզերքն է, կարգը, այլ ոչ թե քաոսը:

Ֆերարի.- Կա մի խնդիր ևս, որը, ինչպես ինձ պատկերանում է, կապված է Պասկալի դատողությունների հետ, ավելի ներթաքույց խնդիր` Քրիստոսի մարմնավորումն ու խաչելությունը: Իր վերջին աշխատություններում նա գրում է, որ աստվածության մարմնավորման մասին միտքը շփոթեցնում է իր հոգին:

Բորխես.- Ագնոստիկները, դե, նրանցից ինչ-որ մեկը, պնդում էին, որ Քրիստոս չի խաչվել, խաչվել է տեսիլքը, քանզի Աստված չի կարող ցավ ու տառապանք ապրել:

Ֆերարի.- Եվ չի կարող մարմնավորվել:

Բորխես.- Այո, և չի կարող մարմնավորվել: Ագնոստիկները ենթադրում էին, որ Քրիստոս տեսիլք էր, աստվածային ուրվական, և նա, ով մահանում էր խաչի վրա` տեսիլք էր: Այլ կերպ ասած` նրանք ժխտում են Քրիստոսի մարմնական կերպը: Այո, նրանք ժխտում են այն Աստծո գաղափարը, որ ուտում է, կերակուր է մարսում, քրտնում է, այդ ամենը երևի դժվար է պատկերացնել... հավանաբար տվյալ միտքը կապված է ինքնազոհաբերման և խաչելության հետ: Աստված իջել է մինչև մարդու մարմնական տառապանքները: Տիեզերքի արարիչն իրեն բանտում է մարդկային մարմնում, իր բոլոր... դե ինչ, այսպես ասենք... իր բոլոր ֆիզիոլոգիական առանձնահատկություններով:

Ֆերարի.- Լիիրավ չեմ կարող ասել, բայց կարծեմ Սպինոզան Աստված և բնությունը նույնացնում էր:

Բորխես.- Այո, նա ասում էր` Deus sive natura` ամեն ինչ Աստված է, բայց դա պանթեիստական գաղափար է:

Ֆերարի.- Ամեն ինչ Աստված է:

Բորխես.- Ամեն ինչում Աստծու դրսևորումն է: Կարելի է ենթադրել, որ հանքանյութերի մեջ աստվածային հոգին մեռյալ է, բույսերի մեջ այն քնած է, կենդանիների, այնուհետև մարդու մեջ սկսում է արթնանալ, անրջել, տեսիլքներ ծնել. մարդը, հատկապես նա, կարող է արդեն գիտակցել Աստծու արարածը: Այլ կերպ ասած` մարդկային բանականությունն արդեն ունակ է գիտակցելու ժամանակը` այլ կենդանի էակների մեջ ժամանակի ընկալում դեռ չկա:

Ֆերարի.- Ճիշտ է, բայց վերադառնանք Պասկալին: Նրա գաղափարները տարբերվում են Սպինոզայի գաղափարներից, Պասկալը խորհրդածում է տիեզերքի մասին, բայց չի խոսում այն մասին, որ տիեզերքը կամ բնությունը Աստված է:

Բորխես.- Բայց նա խոստովանում է, որ տիեզերքը, բնությունը Աստծո արարմունքն է: Բլեյքը, օրինակ, աշխարհի մասին խոսում էր լիակատար քամահրանքով, նա այն կոչում էր` «The vegetable world», այսինքն` աշխարհը նրա համար բուսական էր և ոչ ավելին, այդպե՞ս: Ռոմանտիզմի դարաշրջանում, մինչև ռոմանտիզմի ծաղկումը, նա ասում էր, որ բնության հայեցումն իր մեջ հուզառատություն չի առաջացնում: Ավելի ուշ, նա խոստովանեց, որ բնությունն այլ կերպ է տեսնում: Դե, օրինակ, երբ նա հայում էր արշալույսը, նա չէր տեսնում երկինք ելնող շողարձակող սկավառակը, ոչ, նա տեսնում էր այգաբացի աշխարհը որպես հրեշտակներով շրջապատված աստվածություն, նա նայում էր բնությանը, ինչպես առասպելի: Իհարկե, նա տեսնում էր արեգակը, սակայն այն, ինչը նա տեսնում էր, ինչ-որ չափով նաև Ապոլոնն էր: Դրանից զատ, նա իր դիցաբանությունն ուներ:

Ֆերարի.- Բայց Հունաստանը նույնպես առկա էր այնտեղ:

Բորխես.- Այո, Հունաստանը նույնպես ներկա էր: Հունաստանը հավանաբար ամենուր առկա է:

Ֆերարի.- Այն ամենուր է:

Բորխես.- Ես հիմա հիշեցի Ալֆոնսո Ռեյեսի բառախաղը: Նա դա շատ վաղուց էր հորինել, բայց ես հիմա ուզում եմ մեջբերել, նա գրել էր` «Ինչ-որ մեկը նրբագեղությամբ (հուն. գրացիա) լի», իսկ այնուհետև կամ փակագծում, կամ մի ստորակետ հետո` «Հունաստանով լի» (խաղարկված են Գրեցիա-գրացիա բառերը): Իհարկե, նա դա կատակով էր գրել, այդպես չէ՞:

Ֆերարի.- Կատակով, բայց դրա հետ մեկտեղ այդ կնոջը հաճոյանալու համար:

Բորխես.- Իհարկե, հաճոյանալու համար, իհարկե, բայց նա, ով կկարդա այս բառախաղը, կմտածի, որ «գրացիա» և «Գրեցիա» բառերը պատահաբար չէ, որ միմյանց նման են, երևի նախանշված են, որ կողք կողքի լինեին, այդ բառերի համահնչունությունը, մեղեդին թույլատրում են նրանց կողք կողքի կանգնել, այդպես չէ՞:

Ֆերարի.- Իհարկե, այդպես է:

Բորխես.- Ճիշտ է, այդ խոսքերը համատեքստից պոկելով, ես դավաճանում եմ ուսուցչիս և ընկերոջս, Ալֆոնսո Ռեյեսին: Նա, իհարկե, կատակով էր դա գրել, և մենք կարող էինք և մոռանալ:

Ֆերարի.- Բորխես, ես կուզենայի խոսել Պասկալին նվիրված ձեր էսսեի մի ծանոթագրության մասին...

Բորխես.- Կուզենայի հիշել այդ էսսեն: Ես այն այնքան վաղուց եմ գրել, որ հիշում եմ միայն վերնագիրը և ոնց որ թե հիշում եմ նաև, թե ինչ գույնի էր գրքի կազմը: Տխուր է, որ գրքերից միայն այսպիսի հուշեր են մնում:

Ֆերարի.- Կազմը կանաչ էր:

Բորխես.- Մնում է միայն կանաչ հիշողությունը (երկուսն էլ ծիծաղում են), չէ՞ որ Ռուդոլֆ Վիլկոկը հրատարակում էր «Կանաչ հուշեր» ամսագիրը:

Ֆերարի.- Բայց ես ուզում եմ հասնել Պասկալի այն մտքին գնդի մասին, որի կենտրոնն ամենուր է, իսկ շրջագիծը` ոչ մի տեղ, նա սկսեց խոսել բնության մասին, իսկ եզրափակեց իրեն սարսափեցնող գնդի մասին դատողությամբ:

Բորխես.- Երկրագունդը սարսափեցնում էր նրան, դա ճիշտ է, իսկ ահա Չեսթերթոնը կարծում էր, որ նա պետք է ամեն ինչի համար շնորհակալ լինի` նույնիսկ գիտակցելով, որ աշխարհը երբեմն սարսափազդու է: Նա հասկանում է, որ մահն անխուսափելի է, և ափսոսում է, որ չի կարող մշտապես Աստծուն շնորհակալ լինել: Ամեն ինչ այնքան պարզ է, այդպես չէ՞:

Ֆերարի.- Ամեն բանի համար շնորհակալ լինել: Պասկալը նույնպես լեցուն էր շնորհակալության կրոնական զգացումով, բայց սարսափը տիեզերքի հանդեպ մինչ ի մահ չէր լքում նրան:

Բորխես.- Այո, եթե ես դեռևս ինչ-որ բան հիշում եմ Պասկալից` ապա հատկապես հենց դա:

Պատրաստեց`

Վարդան Ֆերեշեթյանը